Trzej Wielcy Herarchowie i nauczyciele Kościoła: Św. św. Bazyli Wielki, Grzegorz Teolog i Jan Chryzostom

Sobór Trzech Wielkich Hierarchów i Nauczycieli Kościoła, świętowany jest 30 stycznia/12 lutego.

GRZEGORZ Teolog z Nazjanzu, arcybiskup Konstantynopola (Swiatitiel Grigorij Bogosłow, archijepiskop Konstantinopolskij), 25 stycznia/7 lutego i 30 stycznia/12 lutego (Sobór Trzech Hierarchów), zm. 389

Urodził się około 329 r. w Arianzu (Kapadocja) w bardzo bogobojnej rodzinie. O jej pobożności może świadczyć, że chwały ołtarzy dostąpił jego brat św. Cezary z Nazjanzu, siostra - Gorgonia i matka Nona. Ojciec Grzegorza o tym samym imieniu był biskupem Nazjanzu. Święty był najbliższym i najwierniejszym przyjacielem św. Bazylego Wielkiego. Otrzymał staranne wykształcenie, najpierw w Neocezarei od swego wuja Amfilochiusza (uczył go krasomówstwa), później w Cezarei Kapadockiej, Palestyńskiej, Aleksandrii i wreszcie w Atenach, gdzie mieszkał z Bazylim. Razem z nimi uczył się późniejszy cesarz Julian Apostata.

Po zakończeniu nauk w 358 roku z rąk ojca przyjął chrzest i przez pewien czas wraz ze św. Bazylim mieszkał na pustyni. Po trzech latach ojciec przywołał go do Nazjanzu, gdzie wbrew swojej woli został wyświęcony na prezbitra.
Odczuwając, iż o wiele bliższe od posługi pasterskiej jest mu odosobnienie i modlitwa w milczeniu, Grzegorz ponownie udał się na pustynię do Bazylego. Tam, na odludziu, wzmocniony na duchu, odnalazł siły by wrócić do trzody i z czcią wykonywać swoje obowiązki. Gdy ojciec świętego w pewnej nieświadomości podpisał półariański Symbol wiary, czym rozgniewał swoich wiernych, Grzegorz powrócił by pogodzić zwaśnione strony.
Bazyli, jego przyjaciel, ustanowił Grzeogorza biskupem miasta Sasima, ale by pomóc staremu ojcu, Grzegorz pozostał w Nazjanzie. Po jego śmierci w roku 372 przez pewien czas kierował wspólnotą chrześcijańską tego miasta oddając posługę w Sasimie innemu biskupowi. Następnie opuścił Nazjanz i przybył do Seulecji.

Po śmierci konstantynopolitańskiego patriarchy Walensa w 378 roku, Sobór Antiochii poprosił Grzegorza o pomoc w Kościele stolicy, który w tym czasie bardziej niż którakolwiek była spustoszona przez heretyków. Po otrzymaniu zgody Bazylego, Grzegorz w 379 roku objął tron patriarchy Konstantynopola, gdzie panowali arianie i apolinarianie. Im donośniejsze były jego kazania, tym bardziej zwiększała się liczba wiernych, ale i mocniej rósł opór heretyków. Grzegorz przybył do stolicy w okresie największego triumfu arian.
Gdy zachorował nieoczekiwanie otrzymał cios. Ten, którego uważał za swego przyjaciela, filozof Maksym, został w tajemnicy wyznaczony na miejsce Grzegorza na stolicy biskupiej. Ugodzony niewdzięcznością Maksyma, Grzegorz zdecydował się opuścić katedrę, jednak wierni go powstrzymali. Naród przepędził samozwańca z miasta. 24 listopada 380 do stolicy przybył cesarz Teodozy Wielki i potwierdziwszy swój dekret przeciw heretykom, zwrócił ortodoksyjnym chrześcijanom główną świątynię, do której uroczyście wprowadzono biskupa Grzegorza. Wkrótce na jego życie przygotowano zamach, ale ten, kto miał się okazać zabójcą, pokajał się przed świętym ze łzami skruchy.

Potępiając fałszywą naukę heretyków i broniąc prawosławia, wpłynął na cesarza Teodozego, by w 381 r. zwołał II Sobór Powszechny, w którym sam wziął udział. Na soborze potwierdzono prawomocność jego patriarszej posługi. Po śmierci patriarchy Antiochi Melecjusza, święty przewodniczył obradom.

Przybyli na sobór przeciwnicy Grzegorza, którzy wcześniej popierali Maksyma, szczególnie episkopat egipski i macedoński, nie akceptowali świętego na katedrze biskupiej. Grzegorz w imię kościelnego pokoju zrzekł się władzy arcybiskupiej, o czym poinformował cesarza i w pożegnalnej mowie, zgromadzonych na soborze biskupów. Powrócił do ojczyzny, do Arianzu. Tam mieszkał w samotności i ubóstwie. Złożył wówczas śluby milczenia.

Św. Grzegorz zakończył swe ziemskie życie 25 stycznia 389 r., a jego ciało zostało pochowane w Nazjanzie. W 950 roku relikwie świętego zostały przeniesione do Konstantynopola. Nie uległy rozkładowi i do dzisiaj wydzielają cudowną woń.
Pozostawił po sobie znaczną ilość kazań. Ze względu na ich wielką religijną wartość otrzymał zaszczytny tytuł "Teologa". Na Zachodzie znany jest bardziej jako Grzegorz z Nazjanzu. Za zdolność przenikania myślą do najgłębszych tajemnic wiary i umiejętność wyrażania niepojętej prawdy z przejrzystą jasnością i ścisłą dokładnością Kościół w jednej z modlitw nazywa go rozumem najwyższym. Jego kazania były inspiracją dla liturgicznej poezji i pieśni religijnych, m.in. św. Jana z Damaszku.

Święty wraz ze św. Bazylim Wielkim i św. Janem Złotoustym nazywani są "powszechnymi wielkimi nauczycielami". Podobnie jak oni jest dobrze znanym i bardzo popularnym świętym, obdarzonym przez Cerkiew powszechnym kultem na całym świecie. Kościół rzymskokatolicki uważa go za jednego z czterech łacińskich Doktorów Kościoła.
Przypisuje się mu autorstwo 243 listów, 507 wierszy i 45 mów, w tym najwyższej wagi w teologii - pięć traktatów o teologii, obronę nicejskiego prawosławia przeciw arianom.
W ikonografii Grzegorz przedstawiany jest w bizantyjskich biskupich szatach. Jest starszym mężczyzną z jasnokasztanową, krótką brodą i znaczną łysiną czołową. Zazwyczaj prawą rękę ma złożoną w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma Ewangelię. Często występuje razem ze św. Bazylim Wielkim i św. Janem Złotoustym, gdzie zwykle zajmuje centralne miejsce.

W tradycji zachodniej święty niekiedy ma na sobie szaty rzymskie. Czasami u jego stóp występuje Lucyfer - symbol herezji. Atrybutami są tu: anioł, Ewangelia, paliusz. Uważany jest za patrona poetów. Imię Grzegorz wywodzi się z greki i oznacza "czuwający; czujny".

JAN Chryzostom (Złotousty), arcybiskup Konstantynopola (Swiatitiel Ioann Złatoust, archijepiskop Konstantinopolskij), 27 stycznia/9 lutego (rocznica przeniesienia relikwii w 438 r.), 14/27 września (rocznica śmierci), 13/26 listopada i 30 stycznia/12 lutego (Sobór Trzech Hierarchów), zm. 407

Urodził się około 347 r. (źródła zachodnie podają datę - około 349 r.) w Antiochii, w znanej i bogatej rodzinie. Znakomicie wykształcony miał przed sobą obiecującą przyszłość. W wieku dwudziestu lat otrzymał chrzest i został lektorem u boku biskupa antiocheńskiego Melecjusza. Po jego śmierci w 372 r. opuścił Antiochię i odszedł na pustynię, gdzie spędził sześć lat na pobożnych praktykach. Gdy powrócił, wyświęcono go najpierw na diakona (381 r.), a następnie na prezbitra (385 r.). Będąc nim przez dwanaście lat nauczał w Cerkwi Antiocheńskiej, a za swe krasomówstwo został nazwany "Złotoustym".

W 398 r. święty objął katedrę konstantynopolitańską i zaczął wprowadzać surowe zasady ubóstwa i wstrzemięźliwości. Jednocześnie ujął lud wspaniałymi kazaniami. Bezdomnym budował schroniska i gospody. Podniósł splendor nabożeństw liturgicznych. Na swym dworze zniósł wszelki przepych, piętnował nadużycia, nie szczędził przy tym pałacu cesarskiego. Z tego powodu miał wielu wrogów, m.in. w osobie cesarzowej Eudoksji, żony cesarza Arkadiusza. Doprowadziła ona do skazania Jana na wygnanie w 403 r. Wyroku jednak nie wykonano. Wkrótce święty wystąpił z oskarżeniem cesarzowej, za co został zesłany. W drodze do Abchazji zachorował i w 407 r. w mieście Comana zmarł.

W 438 r. cesarz Teodozy II i św. cesarzowa Pulcheria nakazali sprowadzić relikwie świętego do Konstantynopola. Złożono je w świątyni Dwunastu Apostołów. W 1489 r. sułtan turecki Bajazed II podarował je królowi francuskiemu Karolowi VIII. Od 1627 r. relikwie znajdują się w bazylice św. Piotra w Rzymie, a ich cząsteczki rozeszły się po całym świecie (27 listopada 2004 r. papież Jan Paweł II przekazał relikwie patriarsze Bartłomiejowi I.).

Święty Jan Złotousty pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką. Składają się na nią traktaty, kazania i listy. Wśród traktatów do arcydzieł należą: "O kapłaństwie", "O wychowaniu syna" i "Przeciwko Żydom i poganom". Około osiemset kazań to głównie komentarze Pisma Świętego. Są one wymowne, chociaż często rozwlekłe, jednocześnie proste i praktyczne. Święty sporządził też tekst Świętej Liturgii, która jest odprawiana w ciągu całego roku.

Z powodu zasług dla Cerkwi święci Jan Złotousty, Bazyli Wielki oraz Grzegorz Teolog nazywani są "powszechnymi wielkimi nauczycielami". Szczególnie wielkim kultem cieszy się w Cerkwi prawosławnej. Kościół rzymskokatolicki w 1568 r. ogłosił go Doktorem Kościoła.

Do Jana swe modlitwy kierują osoby studiujące teologię. Jest on również orędownikiem w sytuacjach bez wyjścia.
 

W ikonografii święty przedstawiany jest jako starszy mężczyzna z krótką, niekiedy spiczastą bródką i łysiną czołową. Odziany jest w biskupie szaty typu bizantyjskiego (z dużymi krzyżami). Prawą rękę ma uniesioną w błogosławieństwie, w lewej trzyma Ewangelię. Niekiedy wyobrażany jest z krzyżem w dłoni. W ikonografii często spotykany jest na ikonach "Trzech Wielkich Hierarchów" razem ze św. Bazylim Wielkim i św. Grzegorzem Teologiem, spośród których wyróżnia się przede wszystkim najkrótszą brodą.

W sztuce zachodniej jego atrybutem jest również osioł i pisarskie pióro. Uważany jest za patrona kaznodziejów. Imię Jan pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza "Bóg jest łaskawy".

BAZYLI WIELKI, arcybiskup Cezarei Kapadockiej (Swiatitiel Wasilij Wielikij, archijepiskop Kiesarii Kappadokijskoj), 1/14 stycznia i 30 stycznia/12 lutego ze św. Grzegorzem Teologiem i św. Janem Złotoustym.

Urodził się około 330 r. w Cezarei Kapadockiej w pobożnej rodzinie. Jego ojciec był retorem i prowadził własną szkołę. Do niej najpierw uczęszczał syn, po czym kontynuował nauki w Konstantynopolu i wraz ze swym przyjacielem Grzegorzem Teologiem w Atenach.

Po powrocie z Aten do ojczyzny w 356 r. Bazyli przyjął chrzest, po czym podróżował po pustyniach Syrii, Mezopotamii, Palestyny i Egiptu. Życie w samotności tak mu się spodobało, iż w pewnym odludnym miejscu założył monaster. Mieszkając tam wraz ze św. Grzegorzem, wsławił się pobożnością. Po pewnym czasie biskup Cezarei Kapadockiej Euzebiusz przywołał Bazylego z pustelni i w 365 r. wyświęcił go na prezbitra. Po śmierci Euzebiusza w 371 r. mnich objął cezarejską katedrę biskupią.

Będąc biskupem św. Bazyli prowadził nieustanną walkę z arianami. Mimo namów, a nawet gróźb zwolennika ariaństwa - cesarza Walentyna, święty pozostał wierny swym przekonaniom. Ciężka praca i nieustanne przykrości z ich strony tak wyniszczyły jego organizm, że 1 stycznia 379 r., mając pięćdziesiąt lat, zakończył swe ziemskie życie. Jego relikwie, wraz z relikwiami św. Grzegorz Teologa i św. Jana Złotoustego wkrótce przeniesiono do Konstantynopola. Obecnie część znajduje się w Bruges w Belgii, dokąd przewiezione je na przełomie XI i XII w. Jego głowa znajduje się w Amalfi pod Neapolem, a ramię w kościele S. Giorgio dei Greci w Wenecji.

Na polu teologicznym św. Bazyli był pierwszym, który ustalił określenie Świętej Trójcy jako "jedna natura, trzy hipostazy". Największą jego spuścizną jest ryt Świętej Liturgii (odprawianej w cerkwiach prawosławnych dziesięć razy w roku), zbiór zasad życia chrześcijańskiego dla wiernych, dwa zbiory zasad życia monastycznego oraz 350 listów.

Cała najbliższa rodzina świętego, co jest bodaj jedynym przypadkiem w dziejach Cerkwi, dostąpiła chwały ołtarzy: jego babka - św. Makryna, rodzice - św. Bazyli i św. Emelia, bracia św. Grzegorz, biskup Nyssy i św. Piotr, biskup Sebesty oraz siostra św. Makryna Młodsza.

Św. Bazyli należy do najbardziej czczonych świętych w Cerkwi prawosławnej. Ze względu na zasługi nadano mu miano Wielkiego. Wraz ze św. Grzegorzem Teologiem i św. Janem Złotoustym nazywani są "powszechnymi wielkimi nauczycielami". Bazyli Wielki uważany jest za ojca wschodniego monastycyzmu. Czczony jest też przez Kościół rzymskokatolicki.

Do św. Bazylego Wielkiego wierni zanoszą swe modlitwy głównie rozpoczynając pracę w fabryce lub zakładzie rzemieślniczym.

Święty przedstawiany jest w bizantyjskim stroju biskupim ozdobionym dużymi krzyżami. Ma krótkie, czarne, przyprószone siwizną włosy, długą, spiczaście zakończoną brodę, wysokie czoło i garbaty nos. W lewej ręce trzyma Ewangelię, prawą błogosławi lub przytrzymuje Świętą Księgę. Często występuje na ikonach "Soboru Trzech Hierarchów" wraz ze św. Grzegorzem Teologiem i św. Janem Złotoustym, różniąc się od nich przede wszystkim ciemniejszą karnacją i długą, czarną brodą.

W tradycji zachodniej św. Bazyli uważany jest za patrona zakonu bazylianów i sióstr Świętego Krzyża. Za atrybuty służą mu tu: czaszka, gołąb nad głową, paliusz i rylec. Imię Bazyli pochodzi od greckiego słowa basileus - "król, cesarz".

Opracował: Jarosław Charkiewicz.